Fake News: jak nieprawdziwe informacje kształtują naszą rzeczywistość

Witamina C leczy raka, szczepionki powodują autyzm, a w waszyngtońskiej pizzerii działa szajka pedofilów z kluczowymi postaciami amerykańskiej sceny politycznej na czele… Pandemii koronawirusa towarzyszy pandemia bzdur, a współczesnym konfliktom zbrojnym – fala dezinformacji. Internet zalewają fake newsy – nieprawdziwe lub częściowo nieprawdziwe informacje, które mają na celu wprowadzenie w błąd odbiorców. Jak się w tym wszystkim odnaleźć i nie zwariować?

Epidemia fake newsów. Moda na antyintelektualizm?

W ostatnich latach intelektualizm zdaje się być po prostu modny: współcześni znachorzy zbijają fortuny sprzedając po zawyżonych cenach witaminy i suplementy, które mają być cudownym lekiem na nieuleczalne choroby; rekordowe zasięgi zyskują kanały na YouTube różnego rodzaju celebrytów i “mistrzów chłopskiego rozumu”, którzy otwarcie przyznają się do pogardy wobec źródeł naukowych; politycy w kampaniach wyborczych wielokrotnie posługują się kłamstwem i manipulacją.

Towarzyszy temu ogromne zmęczenie ze strony środowisk naukowych i ekspertów, którzy bardzo często są zwyczajnie zmęczeni, przywołując długie listy badań i publikacji w odpowiedzi na wciąż te same, nie mające pokrycia w faktach teorie. Z drugiej strony bardzo często nawet osoby dobrze wykształcone i uważające się za racjonalne mogą mieć problem w tym, by zorientować się, co jest prawdą.

Nieprawdziwe informacje w rzeczywistości cyfrowej

Pojęcie “fake newsów” zyskało szczególną popularność podczas kampanii prezydenckiej w Stanach Zjednoczonych w 2016 roku. Z nieprawdziwymi informacjami publikowanymi w mediach czy w serwisach społecznościowych można było się spotkać jednak od samego początku ich istnienia. Mogą mieć formę pisemną, być przedstawiane jako grafika czy zmanipulowane wideo. Na skalę problemu wskazują wyniki badania: „Czy żyjemy w rzeczywistości fake newsów?” , zgodnie z którymi w 2018 roku aż 75% ankietowanych twierdziło, że z nieprawdziwymi informacjami spotyka się każdego lub prawie każdego dnia. 79% wskazywało, że uważa to za zagrożenie dla edukacji. Jednocześnie jednak aż 71% badanych twierdzi, że oni sami potrafią odróżnić, które informacje są prawdziwe. Czy jednak naprawdę, można wierzyć, że jesteśmy odporni na manipulację?

Poniżej przykłady fake newsów, które wywarły ogromny wpływ na rzeczywistość społeczną:

• Pizzagate – Jedna z najbardziej “szalonych” teorii spiskowych, która wywarła ogromny wpływ na życie polityczne w Stanach Zjednoczonych. Zgodnie z informacjami publikowanymi na portalu 4chan członkowie amerykańskiej elity politycznej, z ówczesną kandydatką na prezydenta, Hilary Clinton na czele, mieli być częścią szajki pedofilów, która spotykała się w waszyngtońskiej pizzerii Comet Ping Pong. Choć nie było na to żadnych dowodów, teoria stała się popularna wśród części wyborców Donalda Trumpa i ruchu QAnon. Na jej tle doszło również do niebezpiecznego incydentu – 04.12.2016 r. do lokalu, w czasie gdy byli w nim goście, wtargnął uzbrojony mężczyzna i oddał kilka strzałów, nie raniąc nikogo. Oddał się w ręce policji.
• Fałszywe informacje o zamachu terrorystycznym w 2013 roku – w Białym Domu miało dojść do wybuchu bomby, na skutek czego prezydent Barack Obama został ranny. Informacja podawana była przez źródło kojarzone z wysoką wiarygodnością: znalazła się na stronie The Associated Press, skąd udostępniano ją dalej. Jak się później okazało, hakerzy włamali się na stronę redakcji. Choć wszystko udało się szybko wyjaśnić, spowodowało to duże zamieszanie, wybuch paniki i chwilowy gwałtowny spadek indeksów giełdowych.
• Szczepionki powodują autyzm – teza często lansowana przez tzw. “ruchy antyszczepionkowe” i środowiska związane z promowaniem medycyny niekonwencjonalnej. Mit o szczepionce MMR wiązał się z pracą badawczą opublikowaną w 1998 r. przez lekarza Andrew Wakefielda wraz z zespołem w prestiżowym czasopiśmie naukowym “The Lancet”. Mimo iż dość szybko okazało się, że grupa badawcza dzieci była niereprezentatywna, fałszowano dokumentację medyczną, a autorzy publikacji mieli interes w uzyskaniu konkretnego wyniku, do dziś wielu rodziców ma obawy, czy szczepienie jest bezpieczne. Współczesne badania wykluczają związki szczepionki z autyzmem.

Dlaczego czasami tak trudno może być rozpoznać fake newsy? Algorytmy wyszukiwarek i bańki informacyjne

Przed laty mogło się wydawać, że wraz z upowszechnieniem Internetu cała wiedza dostępna będzie na wyciągnięcie ręki, co odbierze przestrzeń do działania kłamcom i manipulatorom. W rzeczywistości stało się jednak odwrotnie. Informacji, z którymi każdy człowiek styka się w przeciągu dnia, jest po prostu zbyt dużo, by umysł radził sobie z ich porządkowaniem, analizowaniem i filtrowaniem. W reakcji na to często zamykamy się w bańkach informacyjnych – hermetycznych społecznościach, które wzajemnie utwierdzają się w swoich poglądach i izolują od odmiennych punktach widzenia.

Ten naturalny mechanizm obronny bardzo często wzmacniają algorytmy wyszukiwarek, które podsuwają nam wyniki zbliżone do tych, którymi byliśmy zainteresowani w przeszłości. W wielu wypadkach personalizowane informacje bywają bardzo użyteczne – jeżeli oglądałeś na YT ciekawą sztuką teatralną, nie przegapisz kolejnej. Na dłuższą metę jednak możesz sobie uświadomić, że dociera do Ciebie bardzo hermetyczny i przefiltrowany obraz świata.

Niestety, problem leży nie tylko w samej technologii, ale i jest głęboko zakorzeniony w ludzkiej naturze. W walce z fake newsami bardzo często same merytoryczne argumenty nie wystarczają. Wręcz przeciwnie, bywa tak, że osoba, która czuje się wręcz “bombardowana” faktami sprzecznymi z jej światopoglądem, czuje, że jej tożsamość jest zagrożona. W reakcji na to jeszcze bardziej utwierdza się w dotychczasowych poglądach.

Redakcja poleca: Moc hormonów w kobiecym pożądaniu seksualnym.

Epidemia fake newsów – jak się bronić?

• Sprawdź źródło danej informacji – sprawdź, która redakcja odpowiada za konkretny artykuł, na jakie materiały, badania czy relacje się powołuje. Porównaj, w jaki sposób dany fakt przedstawiają inne media.
• Sprawdź informacje o autorze – czy materiał podpisany jest nazwiskiem konkretnej osoby? Jeżeli tak, spróbuj wyszukać informacje na jego temat. Jakie ma wykształcenie i doświadczenie zawodowe? Jak wyglądają inne publikacje tworzone przez tego autora?
• Postaraj się poznać kontekst – zamiast skupiać się na samej kontrowersyjnej tezie, spróbuj podejść do tematu od innej strony, poznać całe tło wydarzeń, fakty naukowe i związane z nimi niuanse.
• Zwróć uwagę na ton informacji – czy jest on neutralny, obiektywny, czy też ma na celu wywołanie w odbiorcy pewnych emocji?
• Staraj się wychodzić poza “swoją bańkę” – zaglądaj również do obcych Ci światopoglądowo źródeł. Zmieniaj wyszukiwarki. Staraj się poznać temat z różnych stron – korzystaj również z publikacji książkowych (zwłaszcza publikacji naukowych i wydawanych w wydawnictwach cieszących się określoną renomą) i prasy specjalistycznej. Na ile to możliwe, staraj się poznawać również źródła obcojęzyczne.
• Zachowaj otwarty umysł – nie zawsze informacja, która na pierwszy rzut oka wygląda dziwacznie, rzeczywiście jest nieprawdziwa. Czasem warto “podrążyć”.
• Daj sobie prawo do wątpliwości – nie jest powodem do wstydu to, że przyznasz, że czegoś nie wiesz, czy też nie możesz jednoznacznie identyfikować się z argumentami którejś strony.

Edukacja medialna

Fake news to nieprawdziwa lub częściowo nieprawdziwa informacja, która ma na celu wprowadzenie w błąd odbiorcy. To bardzo złożone i wielowymiarowe zjawisko. Problem dotyczy każdej sfery życia współczesnego człowieka – od polityki po zdrowie publiczne. Fałszywe informacje mają potencjał do wywoływania realnych, często niebezpiecznych konsekwencji. Ważnym aspektem jest analiza przyczyn, dla których fake newsy są tak trudne do zwalczenia. Rola algorytmów i baniek informacyjnych w kreowaniu jednostronnego obrazu rzeczywistości jest kluczowa dla zrozumienia, dlaczego ludzie tak łatwo ulegają manipulacji. To zjawisko pokazuje, jak technologia, która miała nas zbliżyć do prawdy, paradoksalnie może nas od niej oddalać.

W dobie cyfrowej, gdzie każdy może być zarówno odbiorcą, jak i nadawcą informacji, edukacja medialna i umiejętność weryfikacji źródeł stają się niezwykle istotne.

Przeczytaj także: Nietypowe miejsca noclegowe – niezwykłe hotele, które warto odwiedzić w Europie