English
„Proces w sądzie kościelnym częściej przypomina pogłębioną analizę psychologiczną niż klasyczny rozwód cywilny” – mówi mec. Marcin Krzemiński, kanonista i adwokat kościelny, nasz rozmówca w tym przewodniku.
Ślub miał być „na zawsze”. Życie jednak pisze inne scenariusze: przemoc emocjonalna wychodzi na jaw dopiero po weselu, ktoś nigdy nie chciał mieć dzieci (choć milczał), a skrywane problemy psychiczne zderzają się z codziennością. Wtedy – prędzej czy później – pojawia się pytanie, które słyszymy w redakcji częściej, niż mogłoby się wydawać: czy możliwy jest rozwód kościelny? A może chodzi o coś innego – unieważnienie małżeństwa (dokładniej: stwierdzenie jego nieważności)?
W języku potocznym „rozwód kościelny” bywa skrótem myślowym. Kościół katolicki nie „rozwodzi” sakramentu tak jak sąd cywilny rozwiązuje małżeństwo. Może natomiast – po formalnym procesie – stwierdzić, że sakrament od początku nie zaistniał ważnie. I właśnie wokół tej różnicy krąży większość nieporozumień, emocji i mitów. Dlatego przygotowaliśmy materiał: „Rozwód kościelny / unieważnienie małżeństwa – przewodnik dla świadomych kobiet”.
Ten artykuł jest dla Ciebie, jeśli:
- jesteś po rozwodzie cywilnym i zastanawiasz się nad drogą kościelną;
- w Twoim małżeństwie ujawniły się poważne trudności psychiczne, uzależnienia, DDA, zaburzenia osobowości;
- jedno z Was otwarcie (lub po cichu) wykluczało potomstwo;
- masz poczucie, że przed ślubem zatajono ważną prawdę (np. niepłodność, uzależnienie, poważną chorobę psychiczną);
- dopiero planujesz ślub i chcesz świadomie zadbać o jego ważność.
W rozmowie z mec. Marcinem Krzemińskim (Kancelaria Prawa Kanonicznego i Rodzinnego KANONISTA) rozkładamy na czynniki pierwsze najczęstsze podstawy procesów o stwierdzenie nieważności: wady zgody małżeńskiej (w tym niezdolność natury psychicznej), wykluczenie potomstwa, podstępne wprowadzenie w błąd, braki formalne. Pytamy, jak wygląda procedura – od zgłoszenia sprawy, przez świadków i opinię biegłego psychologa, aż po wyrok i tzw. „klauzulę” ograniczającą kolejny ślub.
Co znajdziesz w artykule?
- Czym realnie różni się rozwód kościelny (mit) od unieważnienia małżeństwa (procedura kanoniczna).
- Jakie przesłanki psychologiczne są najczęściej uznawane przez sądy kościelne.
- Czy brak chęci posiadania dzieci przed ślubem czyni sakrament nieważnym.
- Co to znaczy „błąd co do przymiotu osoby” i dlaczego ukrywana niepłodność może mieć znaczenie.
- Ile trwa proces i czego spodziewać się organizacyjnie oraz ile kosztuje proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa?
W rozmowie z Martą Dybińską, mec. Marcin Krzemiński – adwokat kościelny kanonista.pl, Kancelaria Prawa Kanonicznego KANONISTA, prawnik specjalizujący się od ponad dwudziestu lat w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Panie Mecenasie, z jakich przyczyn najczęściej można stwierdzić nieważność sakramentu małżeństwa?
Przyczyn, z powodu których można stwierdzić nieważność małżeństwa jest stosunkowo wiele. Można je podzielić na: wady zgody małżeńskiej, przeszkody oraz braki co do formy zawarcia małżeństwa.
Najczęściej przywoływaną grupą przesłanek nieważności małżeństwa stanowią tzw. wady zgody małżeńskiej. Spośród nich sądy kościelne w zdecydowanej większości orzekają o nieważności małżeństwa z tytułu „niezdolności z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich”. Aby uzyskać nieważność małżeństwa z tego powodu, należy w sądzie kościelnym poprzez świadków oraz biegłego psychologa udowodnić kilka przesłanek. Po pierwsze należy wykazać istnienie „przyczyny natury psychicznej”. Może to być poważna niedojrzałość emocjonalna powiązana z różnymi rysami osobowości nieprawidłowej, np. osobowości bierna, zależna, stan na pograniczu borderline, syndrom DDA (dorosłego dziecka alkoholika) lub inne dysfunkcje osobowości, które uniemożliwiają budowanie relacji międzyosobowych. Po drugie, koniecznym jest udowodnienie, że taka dysfunkcja istniała już przed ślubem. Najczęściej pokazujemy to poprzez przytoczenie nietypowych zachowań przed ślubem, które otoczenie odbiera jako dziwne, niewłaściwe. Badamy też jakie dysfunkcje i nieprawidłowości miały miejsce w otoczeniu stron, w szczególności w rodzinie pochodzenia, w szkole, na studiach. To oznacza, że proces bardziej przypomina analizę psychologiczną danej osoby niż postępowanie rozwodowe w sądzie cywilnym. Po trzecie, musimy udowodnić, że ta przyczyna natury psychicznej istniała również po ślubie i była powodem nieprawidłowych relacji w małżeństwie, a często także była jedną z głównych przyczyn rozpadu małżeństwa. Oznacza to, że dla wykazania nieważności małżeństwa dysfunkcja musi być uprzednia, poważna i trwała.
W sytuacji, kiedy na długo przed ślubem jedno z narzeczonych nie chce mieć dzieci i tego nie ukrywa, ślub kościelny jest ważny?
Jedną z przyczyn nieważności małżeństwa stanowi także wykluczenie potomstwa. Jest to jedna z postaci tak zwanej „symulacji częściowej”. Uogólniając, aby zawrzeć ważne małżeństwo w Kościele Katolickim, dana osoba musi przyjmować małżeństwo jako związek w takiej postaci, w jakiej jest on rozumiany przez prawo kanoniczne. Jednym z istotnych elementów małżeństwa, poza jednością i wiernością, jest także otwartość na przyjęcie dzieci. Jeśli ktoś pozytywnym aktem woli od samego początku wyklucza posiadanie potomstwa, oznacza to, że chce związku, z którego eliminuje jeden z istotnych elementów. Takie małżeństwo jest nieważne. Sprawa jest jednak tutaj dużo bardziej skomplikowana, ponieważ nie wystarczy sama niechęć do posiadania dzieci. Wykluczenie potomstwa musi przybrać postać tak zwanego „pozytywnego aktu woli”, który oznacza, że ktoś już przed ślubem stanowczo i zdecydowanie odrzuca posiadanie potomstwa w przyszłości. Wiedza drugiego małżonka w tym zakresie nie ma większego znaczenia, co więcej – jeśli oboje małżonkowie wspólnie przed ślubem decydują i stanowczo postanawiają, że wykluczają posiadanie dzieci w małżeństwie, to oboje symulują zgodę małżeńską.
Przesłanką do unieważnienia sakramentu małżeństwa może być również zmiana zdania – np. po kilku latach małżeństwa, dobrych zarobkach, co do chęci bycia rodzicem?
Wykluczenie potomstwa ma znaczenie w procesie kanonicznym tylko wówczas, jeśli miało miejsce przed zawarciem ślubem. Jeśli ktoś dopiero po ślubie zmieni zdanie i np. po roku lub dwóch trwania związku postanowi, że nie chce mieć dzieci, to nie możemy mówić o nieważności małżeństwa. Nie oznacza to jednak, że w każdym takim wypadku małżeństwo było zawarte w sposób ważny. W takich sytuacjach należy poważnie zastanowić się, jakie przyczyny stały się powodem do decyzji o braku dzieci w małżeństwie. Gdyby bowiem okazało się, że niechęć do posiadania potomstwa wynika z różnych traum przeżytych przez daną osobę przed ślubem i ma podłoże czysto psychologiczne, można wówczas zbadać, czy takie małżeństwo było zawarte nieważnie np. z powodu niezdolności z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Pamiętać jednak należy, że wszystkie przyczyny nieważności małżeństwa i powody, dla których można uzyskać stwierdzenie nieważności małżeństwa, muszą wystąpić przed ślubem lub najpóźniej w dniu ślubu.
Jakich informacji o sobie, o swoich najbliższych – nie wolno zataić przed ślubem, by sakrament był ważny?
Małżeństwo – jak każda głęboka relacja międzyosobowa – powinna zakładać szczerość i otwartość. Prawo kanoniczne sankcjonuje jedynie taką „nieszczerość”, która przyjmuje postać podstępnego wprowadzenia w błąd, co do przymiotu osoby, który może ze swej natury zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego. Tytuł nieważności małżeństwa, o którym tutaj mowa zakłada konieczność udowodnienia kilku przesłanek. Po pierwsze błąd musi być rzeczywiście błędem, a nie tylko zwykłą niewiedzą. Oznacza to, że osoba oszukiwana musi być wewnętrznie głęboko przekonana o pewnych przymiotach danej osoby, które okazały się po ślubie nieprawdziwe. Jeśli zatem przed ślubem pojawiały się sygnały nieszczerości powinny być zweryfikowane. Po drugie błąd musi być świadomie wywołany przez drugą stronę, która tworzy mylny obraz rzeczywistości przed przyszłym małżonkiem w celu „wyłudzenia” zgody małżeńskiej. Konieczne jest tutaj zatem podstępne działania przyszłego małżonka. Po trzecie natomiast, błąd musi dotyczyć przymiotu tej osoby – musi dotykać jej osobiście, nie wystarczy do odnosił się np. do rodziny pochodzenia. Błąd musi dotyczyć takiego przedmiotu, który ze swojej natury może zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego – musi być więc poważny i istotny. Nie może dotyczyć błahostki. Jednym z klasycznych przykładów podstępnego wprowadzenia w błąd jest świadome i celowe ukrywanie niepłodności.
Wśród ludzi znanych również z pierwszych stron gazet, bardzo modny jest drugi ślub kościelny. Ile razy można brać ślub kościelny?
Ślub w Kościele Katolickim można zawrzeć tylko wówczas, gdy jest się stanu wolnego. Zdarzają się sytuacje, że możliwym jest przeprowadzenie dwóch lub nawet trzech procesów o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Jest to jednak absolutna rzadkość, zwłaszcza gdy ktoś chce powołać się na tę samą przyczynę nieważności małżeństwa dotyczącą tej samej osoby. W praktyce naszej kancelarii zdarzały się takie sytuacje, że prowadziliśmy dwa procesy o nieważność małżeństwa z tytułu psychicznej niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, ale każdorazowo dotyczyły one różnych osób. Dla przykładu: pierwsze małżeństwo uznano za nieważnie zawarte z powodu niezdolności po stronie mężczyzny, a w drugim procesie powołano się na niezdolność po stronie kobiety. Pamiętać należy, że gdy sąd kościelny, gdy stwierdzi nieważność małżeństwa z tytułu niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej, to najczęściej nakłada tzw. „klauzulę”, na mocy, której uzależnia możliwość zawarcia małżeństwa przez daną osobę w przyszłości od badania psychologicznego.
Kiedy drugi ślub kościelny nie jest w ogóle możliwy?
Jeśli małżeństwo rozpadło się z przyczyn, które powstały już po zawarciu małżeństwa, nawet jeśli były one drastyczne, nie jest możliwe stwierdzenie nieważności małżeństwa. Orzekając w przedmiocie nieważności małżeństwa, sąd kościelny docelowo ustala, czy problemy z jakimi małżonkowie się borykali to były tylko trudności wynikające z różnic charakterologicznych, czy jednak miały one podłoże psychologiczne i wynikały z poważnych dysfunkcji i nieprawidłowości. Problemy i nieporozumienia pojawiają się w każdym małżeństwie i należy się z nimi zmierzyć. Tylko wówczas, gdy miały one charakter niepokonywany można mówić o nieważności małżeństwa. Jeśli zatem przyczyną kłótni i nieporozumień były odmienne oczekiwania stron lub inne usposobienie, to w każdym takim wypadku małżeństwo było zawarte w sposób ważny.
Kiedy rozwiedziony katolik może wziąć ślub w Kościele?
Aby rozwiedziony katolik mógł zawrzeć małżeństwo kościelne, konieczne jest przeprowadzenie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa lub uzyskanie dyspensy od małżeństwa ważnie zawartego, a niedopełnionego. W każdym wypadku konieczne jest przeprowadzenie pełnej procedury.
W jakich przypadkach sąd kościelny ma prawo zakazać kolejnego ślubu kościelnego?
Jeśli sąd kościelny wyda wyrok pozytywny i stwierdzi nieważność małżeństwa, a wyrok nie zostanie zaskarżony i stanie się wykonalny – obie strony są wolne i formalnie mogą zawrzeć związek małżeński. Bardzo często jednak zdarza się, iż sąd kościelny w wyroku nakłada na jedną lub obie strony tzw. „klauzulę”. W takiej sytuacji sąd kościelny uzależnia możliwość zawarcia małżeństwa w przyszłości od pozytywnego wyniku badań psychologicznych, które dana osoba będzie musiała przejść przed zawarciem małżeństwa. Nie oznacza to zatem zakazu zawarcia małżeństwa, a tylko jego uwarunkowanie od pozytywnego wyniku badań psychologicznych.
Uzyskanie stwierdzenia nieważności małżeństwa – w praktyce – jest trudne? Jak długo trwa proces?
Proces w sądzie kościelnym, w zależności od diecezji, trwa zazwyczaj od roku do czterech lat. Postępowanie inicjuje się poprzez złożenie skargi powodowej, która jest odpowiednikiem pozwu w sądzie cywilnym. W skardze powodowej należy przedstawić wszelkie nieprawidłowości jakie miały miejsce przed i po zawarciu małżeństwa. Po złożeniu skargi powodowej oraz wstępnej wymianie korespondencji między sądem a stronami i ustaleniu tytułów nieważności małżeństwa z jakich prowadzony będzie proces, sąd przystępuje do postępowania dowodowego. Podczas procesu sąd przesłuchuje strony oraz powołanych świadków – są to najczęściej ok. cztery osoby z otoczenia rodzinnego, a także znajomi. Czasami sąd z urzędu przesłuchuje rodziców. Po przesłuchaniu świadków, sąd powołuje biegłego psychologa, który umawia indywidualne konsultacje ze stronami i wydaje opinię psychologiczną, w ramach której opisuje dysfunkcje i ich wpływ na życie małżeńskie. Po zakończeniu postępowania dowodowego sąd pozwala zapoznać się stronom oraz ich adwokatom z aktami spraw sprawy w ramach tzw. publikacji akt. Następnie strony przygotowują swoje ostateczne stanowiska, które nazywamy głosami obrończymi. W tym samym czasie obrońca węzła małżeńskiego redaguje swoje uwagi przedwyrokowe, w których podaje argumenty przeciwko stwierdzeniu nieważności małżeństwa. Po tym czasie sprawa przechodzi w stan wyrokowania. Po wydanym wyroku stronom, które czują się niezadowolone z orzeczenia przysługuje apelacja do sądu drugiej instancji w Polsce lub bezpośrednio do Roty Rzymskiej. Jeśli nikt nie zaskarży wyroku, po około dwóch – trzech miesiącach sąd wydaje dekret wykonalności wyroku. Całe postępowanie jest niestety dość czasochłonne. Jeśli strony decydują się na drugą instancję, to postępowanie przed sądem drugiej instancji również trwa około dwa – trzy lata.
Przyjęło się, że również w Kościele liczy się pieniądz. Z jakimi kosztami wiąże się proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa?
Koszty procesu w poszczególnych sądach kościelnych są zróżnicowane, ale zazwyczaj wynoszą one wraz z opinią biegłego psychologa od 1000 zł do 4 000 zł. Strony, których nie stać na przeprowadzenie procesu mogą ubiegać się o całkowite lub częściowe zwolnienie z kosztów sądowych, jeśli przedstawią stosowne dokumenty potwierdzające trudną sytuację materialną. W toku procesu strony mogą korzystać z pełnomocników i adwokatów – te koszty zawsze ustalane są indywidualnie, ale zazwyczaj oscylują – w zależności od zakresu pomocy od 1000 zł do kilku tysięcy zł.
W GentleWoman wierzymy, że świadoma decyzja zaczyna się od informacji. Ten przewodnik „rozwód kościelny a unieważnienie małżeństwa” nie zastąpi indywidualnej konsultacji w kancelarii kanonicznej, ale pomoże Ci zrozumieć, jakie pytania zadać – sobie, partnerowi i ekspertowi. Jeśli stoisz na progu ważnych życiowych decyzji, zacznij od wiedzy.
